شهید دکتر مصطفی چمران

نوامبر 1972
 

اى درد اگر تو نماينده خدايى كه براى آزمايش من قدم به زمين گذاشته‏اى تو را مى‏پرستم، تو را در آغوش مى‏كشم و هيچ‏گاه شكوه نمى‏كنم.
بگذار بندبندم از هم بگسلد، هستيم در آتش درد بسوزد و خاكسترم به باد سپرده شود؛ باز هم صبر مى‏كنم و خداى بزرگ را عاشقانه مى‏پرستم.
اى خدا، اين آزمايش‏هاى دردناكى كه فرا راه من قرار داده‏اى؛ اين شكنجه‏هاى كشنده‏اى را كه بر من روا داشته‏اى، همه را مى‏پذيرم.
خدايا، با غم و درد انس گرفته‏ام. آتش بر من سلامت شده و شكست و ناملايمات، عادى گشته است.
خطر و مرگ، دوستان صادق من شده‏اند. از ملاقاتشان لذت مى‏برم و مصاحبتشان را آرزو مى‏كنم.
خدايا، كودك كه بودم از بلندى آسمان و ستارگان درخشنده‏اش لذت مى‏بردم، اما امروز از آسمان لذت مى‏برم زيرا بدون آن خفه مى‏شوم؛ زيرا اگر وسعت و عظمت آن از شدت درد روحيم نكاهد ديگر خفه مى‏شوم.

 

12 اكتبر 1973
 

نريمان عزيزم، سلام گرم و دردآلود مرا بپذير. از لطف تو خيلى متشكرم. نوار و عكس‏ها رسيد. مرا به عوالمى فرو برد. مى‏خواستم جوابى مفصل براى شما بنگارم كه مرگ جمال(13) مرا منقلب كرد و رشته افكارم را گسست... راستش را بخواهى، يك‏سال و نيم پيش نامه‏اى براى تو نوشتم، بحث و تحليلى از اوضاع اين‏جا بود. ولى هيچ‏گاه ختمش نكردم و هر وقت به نامه نيمه‏كاره نگاه مى‏كردم به ياد تو مى‏افتادم. روزگار، فراز و نشيب فراوان دارد. و گويى به جويندگان حق و حقيقت مقدر شده است كه لذتشان در اشك و تكاملشان در تحمل شكنجه‏ها باشد. من در روزگار حيات خود جز حق نگفته‏ام، جز رضاى خدا و طريقه حقيقت راهى نرفته‏ام، دلى را نيازرده‏ام، به كسى ظلم نكرده‏ام )جز به خودم و نزديك‏ترين كسانم. آن هم در راه حق(... هميشه سعى داشته‏ام حتى مورى را آزار ندهم؛ هميشه سمبل مهر و وفا و فداكارى بوده‏ام... ولى هميشه درد و رنج، قوت و غذايم بوده است.
من هميشه خود را براى مرگ آماده كرده بودم. اما مرگ خودم، نه مرگ جمال... مرگ جمال، براى من قابل هضم نيست و هنوز باور ندارم كه جمال من، مرده است. و اين فرشته آسمانى، ديگر نخندد، ديگر ندود و ديگر در اطرافيانش روح و نشاط ندمد...
متأسفانه رنج من فقط جمال نيست... همان‏طور كه در نوار خود ضبط كرده‏اى و حقيقت را با زبان بى‏زبانى بازگو كرده‏اى من همه آن‏ها را از دست داده‏ام!(14)
جمال را، سال پيش از دست داده بودم و براى من فقط يك آرزو بود. يك تخيل، يك اميد كه شايد روزى تجلى كند و حيات پدر خويش را دنبال نمايد و وارث موجوديت و شخصيت پدرش باشد... با اين حساب من همه را از دست داده‏ام و مرگ جمال، دردى اضافى بر آن درد دائمى قبلى است كه مرا رنج مى‏داده و رنج مى‏دهد...
ما، اغلب خود را محور دنيا و مافيها فرض مى‏كنيم و فكر مى‏كنيم كه همه دنيا به خاطر ما مى‏گردد، آسمان و زمين و ستارگان به خاطر خوش‏آمد ما، در سير و گردشند. فكر مى‏كنيم كه آسمان در غم ما خواهد گريست و يا دل سنگ از درد ما آب خواهد شد، يا گردش ستارگان متوقف خواهد گشت... اما بعد مى‏فهميم كه در اين دنياى بزرگ ميليون‏ها انسان مثل ما آمده‏اند و رفته‏اند و هيچ تغييرى در گردش روزگار بوجود نيامده است... اين ما هستيم كه مغروريم و خود را بزرگ مى‏پنداريم... ولى از كاهى كوچك هم، كم‏تريم كه در اقيانوس هستى به دست طوفان‏هاى بلا و امواج متلاطم بالا و پايين مى‏رويم، بدون آن‏كه از خود اختيارى داشته باشيم و يا قدرتى كه مسير امواج را، يا حركت خويش را تغيير دهيم... با درك اين حقيقت بايد از مركب غرور پياده شويم و طريقت رضا و تسليم را شيوه خود كنيم، دردها را بپذيريم، به لذات زودگذر غره نشويم، خود را ابدى فرض نكنيم و از آمال و آرزوهاى دور و دراز چشم بپوشيم...
من مى‏خواستم عشق زن را با پرستش خداى يگانه مخلوط كنم. مى‏خواستم »پروانه« را بپرستم و اين پرستش را در فلسفه وحدت، جزئى از پرستش خدا بشمارم؛ مى‏خواستم در وجود او محو شوم و »حالت« فنا را تجربه كنم، مى‏خواستم زندگى زناشويى را به پرستش و فنا و وحدت بياميزم، مى‏خواستم خدا را لمس كنم، مى‏خواستم جسم و روح را به هم بياميزم، مى‏خواستم هستى را در خدا و خدا را در پروانه خلاصه كنم... ولى او چنين ظرفيتى نداشت و شايد ديگر كسى پيدا نشود كه چنين ظرفيتى داشته باشد... درك اين واقعيت يك يأس فلسفى در من ايجاد كرده، احساس تنهايى شديدى مى‏كنم. تنهايى مطلق. يك تنهايى كه من در يك طرف ايستاده‏ام و خدا در طرف ديگر و بقيه همه‏اش سكوت، همه‏اش مرگ، همه‏اش نيستى است... گاهى فكر مى‏كنم كه خدا نيز تنها بوده كه انسان را آفريده تا از تنهايى به درآيد. خدا، اول آسمان و زمين و ستارگان و فرشتگان و موجودات را آفريد، ولى هيچ‏يك جوابگوى تنهايى او نبود. سپس انسان را به صورت خود آفريد. به او درد و عشق داد، و روح او را با خود متحد كرد تا جبران تنهايى خود را بنمايد. ولى من انسان، از او مى‏ترسم. تنها در برابرش ايستاده‏ام و از احساس اين‏كه جز او كسى را ندارم و جز او به طرفى نمى‏توان رفت و فقط و فقط بايد به طرف او بروم، از اين اجبار از اين عدم‏اختيار، از اين طريقه انحصارى وحشت‏زده شده‏ام و بر خود مى‏لرزم.
مى‏دانم كه بايد با همه چيز وداع كنم، از همه زيبايى‏ها، لذت‏ها، دوست‏داشتن‏ها، چشم بپوشم. بايد از زن و فرزند بگذرم، حتى دوستان را نيز بايد فراموش كنم، آن‏گاه در آن تنهايى مطلق، خدا را احساس كنم. بايد از تجلياتش، درگذرم و به ذاتش درآويزم، بايد از ظاهر، فرار كنم و به باطن فرو روم. و در اين راه هيچ همراهى ندارم. هيچ دستيارى ندارم، هيچ هم‏دردى ندارم. تنهايم، تنهايم، تنها...
آرى اين سرنوشت انسان است. سرنوشت همه انسان‏ها، كه معمولاً در كشاكش مشكلات و در غوغاى حيات نمى‏فهمند و مانند مردگان، ولى مى‏جنبند، حركت مى‏كنند و چيزى نمى‏فهمند...
سرنوشت ما نيز، در ابهام نوشته شده است كه نه گذشته به دست ما بوده و نه آينده به مراد ما مى‏گردد. دردها و ناراحتى‏ها همراه با لذت‏هاى زودگذر و غرور بى‏جا، آدمى را در خود مى‏گيرند و حوادث روزگار، ما را مثل پر كاه به هر گوشه‏اى مى‏برند و ما هم تسليم به قضا و راضى به مشيت او به پيش مى‏رويم، تا كى اژدهاى مرگ ما را ببلعد.
سؤالات زيادى كرده بودى كه اكنون، فرصت جوابش را ندارم و حوصله‏اى نيز برايم نمانده كه همه را تجزيه و تحليل كنم. هم‏اكنون كه اين نامه را به پايان مى‏رسانم دو روزى از جنگ اعراب و اسرائيل مى‏گذرد. هواپيماهاى اسرائيلى از بالاى سر ما مى‏گذرند و جنگنده‏هاى اسرائيلى در آب‏هاى صور در مقابل چشمان ما رژه مى‏روند. فداييان فلسطينى گروه‏گروه اسلحه به دست به سوى سرنوشت درگذرند. به صحنه مى‏روند و بازگشتشان با خداست. معلّمين و ديگران اغلب گوششان به راديوست. روزنامه‏ها مملو از فتوحات مصر و سوريه است... هر لحظه خبرى مى‏رسد و يا راديوى مصر و سوريه اعلام مى‏كنند كه چند تا هواپيماى اسرائيلى سرنگون شده... و اسرائيل تكذيب مى‏كند! اميدوارم كه خداى بزرگ به اشك‏هاى يتيمان و خون شهداى فراوان رحمى كند و شر ظلم و ستم اسرائيل را از سر آوارگان و بيچارگان عرب كم كند! ترس و خوف دائمى و خطر تهاجم و بمباران اسرائيلى‏ها هميشه وجود دارد. اين‏بار شايد به خواست خدا از قدرت و سيطره جهنمى آن‏ها كاسته گردد. نامه را ختم مى‏كنم و به تو و همه دوستان درود مى‏فرستم. سلام گرم مرا به همه دوستان برسان.

ارادتمند مصطفى چمران

 

دسامبر 1975
 

آمده‏ام، با ديده‏اى اشك‏آلود. قلبى خونين و روحى مأيوس تا از روى حقيقتى پرده برگيرم. حقيقتى دردناك و كشنده كه تا اعماق استخوان‏هايم را مى‏سوزاند و آسمان روحم را مكدر مى‏كند و پوچى دنيا را نمايان مى‏سازد. واى به وقتى كه انقلابى، از جان گذشته‏اى سخن از پوچى بگويد و به يأس فلسفى دچار شود!
هستند كسانى‏كه، جز به مصالح خود نمى‏انديشند و احساس آن‏ها، از ابعاد حجمشان تجاوز نمى‏كند و از روى ضعف، شكست، تنبلى و خودخواهى به پوچى مى‏رسند زيرا خودشان پوچند و جز به مصالح خود به چيز ديگرى فكر نمى‏كنند لذا افكارشان نيز دچار پوچى مى‏شود...
اما اگر يك انقلابى راستين مأيوس گردد، كسى كه سراسر حياتش مبارزه، فداكارى، عشق، شور، سوز، درد، غم، تحمل، حرمان، استمرار و نشاط است دچار پوچى شود، آن‏گاه فاجعه‏اى بزرگ رخ داده است. آرى فاجعه‏اى بزرگ! چه اميدها بسته بودم؛ چه آرزوها داشتم، چه تخيّلات زيبايى در سر مى‏پروراندم، اما همه آن‏ها مثل كف دريا و باد هوا متزلزل و ناپايدار و در حال زوال است.
آن‏جا كه آدمى از همه چيز مى‏برد، از لذات زندگى دست برمى‏دارد و از مال و منال دنيا مى‏گذرد. خوشى‏ها و خواستنى‏هاى زندگى در نظرش ناچيز و پست مى‏شود. از ابعاد احتياجات مادى بشرى مى‏گذرد و به‏خاطر هدفى بزرگ‏تر فوق همه‏چيز و فوق حبّ ذات و خودخواهى‏ها و فوق تجارت‏طلبى‏هاى زندگى، به دنياى انقلاب به‏خاطر عدل، عدالت و به عالم فداكارى براى تأمين هدف مقدسش قدم مى‏گذارد و از همه چيز خود حتى حيات خود نيز مى‏گذرد... آن‏گاه اگر مأيوس و نااميد گردد فاجعه‏اى رخ مى‏دهد!

 

25 دسامبر 1975
 

فردا، روزى است كه مسيح قدم به جهان گذاشته است و من امشب را جشن مى‏گيرم. چراغ جشن من، قلب سوزان و آتشين من است كه چون شمع مى‏سوزد و مراسم ملكوتى جشن را روشن مى‏كند. قطرات اشك من، درّ و گوهرى است كه نور شمع در آن مى‏تابد و تلألؤ آن كلبه مرا مزيّن مى‏كند.


 

22 آوريل 1975
 

بغض حلقومم را فرا گرفته است، مى‏خواهم بگريم. مى‏خواهم فرياد بكشم، مى‏خواهم به دريا بگريزم و مى‏خواهم به آسمان پناه ببرم. اشك بر رخساره زردم فرو مى‏چكد. آن را پاك مى‏كنم تا ديگران نبينند، به گوشه‏اى مى‏گريزم تا كسى متوجه نشود...
چند ساعتى سوختم و در شور و هيجانى خدايى غوطه خوردم. قلبم باز شده بود، روحم به پرواز درآمده بود، احساس مى‏كردم كه به خدا نزديك شده‏ام، احساس مى‏كردم كه از دنيا و مافيها قدم فراتر گذاشته‏ام، همه را و همه‏چيز را ترك كرده‏ام فقط با روح سر و كار دارم، فقط با غم همنشينم، فقط با درد مى‏سازم و فقط خداى بزرگ را پرستش مى‏كنم...
راستى عبادت چيست؟ جز آن‏كه روح را تعالى دهد؟ و آن احساس ناگفتنى را در دل آدمى ايجاد كند؟ احساسى كه در آن تمام ذرات وجودش به ارتعاش درمى‏آيد، جسم مى‏سوزد، قلب مى‏جوشد، اشك فرو مى‏ريزد، روح به پرواز درمى‏آيد و جز خدا نمى‏بيند و نمى‏خواهد... اين احساس عرفانى، كه از اعماق وجود آدمى مى‏جوشد و به‏سوى ابديت خدا به پرواز درمى‏آيد عبادت خوانده مى‏شود...
اى خداى بزرگ، من چند ساعتى تو را عبادت مى‏كردم و عبادت عجيبى بود! عبادتى كه از تلاقى غم با غمى ديگر به‏وجود آمده بود. آن‏جا كه دنياى تنهايى، با موجودى تنها برخورد مى‏كرد، آن‏جا كه من، خداوند عشق لقب داشتم با فرشته‏اى برخورد كردم كه سراپاى وجودش عشق بود...
خدايا چه دنيايى خلق كرده‏اى؟ چه آسمان‏هاى بلند، چه گل‏هاى رنگارنگ، چه درياها، چه كوه‏ها، صحراها، جنگل‏ها، چه دل‏هاى شكسته‏اى، چه روح‏هاى پژمرده‏اى، چه دردهاى كشنده‏اى، چه عشق‏ها، چه فداكارى‏ها، چه اشك‏ها و چه حرمان‏ها...
عجيب آن‏كه، بزرگى و عظمت انسان را، در درد و غم و حرمان قرار دادى، جهان را بدون درد و ناله و حرمان نمى‏خواهى. ما هم عشاق وجود توييم كه دل‏سوخته و دست و پا شكسته به سويت مى‏آييم. تو، ما را در آتش غم سوزاندى و خميره خاكى ما را با كيمياى عشق، به روحى فوق زمين و آسمان‏ها مبدل كردى كه جز تو نمى‏خواهد و جز تو نمى‏پرستد.

 

ژانويه 1976
 

بحبوحه جنگ بود، رگبار گلوله از دو طرف مى‏باريد، صداى سنگين و موزون »دوشكا« هيبتى خاص به معركه مى‏بخشيد.
جنگ‏آوران كتائبى در عين‏الرّمانه(15) در نقاط مرتفع در كمائن مسلح و مجهز تيراندازى مى‏كردند و هر جنبنده‏اى را در شياح(16) شكار مى‏كردند.
جنگ‏آوران مسلمان، پشت ديوارها، پشت كيسه‏هاى شن، در مخفى‏گاه‏هاى مختلف كمين كرده بودند. ابتكار عمل، به دست كتائب بود و مسلمانان جنبه دفاعى داشتند و گاه‏گاهى براى خالى نبودن عريضه، انگشت روى ماشه مسلسل فشار داده، بدون هدف دقيق رگبار گلوله به‏سوى عين‏الرّمانه سرازير مى‏كردند.
ما، در طول شياح، سه مركز دفاعى به‏عهده گرفته بوديم كه خطرناك‏ترين آن‏ها نزديك خيابان اسعداسعد بود. مطابق معمول براى سركشى و دلجويى از جنگ‏آوران حركت، همه روزه به ديدار مراكز مختلف آن و جوانان جنگنده آن مى‏رفتم، با آن‏ها مى‏نشستم، چاى مى‏خوردم، پشت سنگر را بازديد مى‏كردم. مواقع كتائبى‏ها را از دور مى‏ديدم، گاهى نقشه مى‏كشيدم، گاهى طرح مى‏دادم و خلاصه ساعاتى را در ميان جنگ‏آوران مى‏گذراندم.
موازى خيابان اسعداسعد، خيابان كوچكى است به‏نام شارع خليل، كه همچون اسعد هدف تيراندازان كتائبى است و هر جنبنده‏اى در آن، هدف گلوله قرار مى‏گيرد.
در كنار اين خيابان، پشت ديوارى بلند ايستاده بودم و دزدكى از كنار ديوار به عين‏الرّمانه نگاه مى‏كردم و كمين‏گاه‏هاى آن‏ها را بررسى مى‏نمودم.
خيابان ساكت بود، پرنده‏اى پر نمى‏زد، حتى صداى گلوله خاموش شده بود، سكوتى وحشتناك‏تر از مرگ سايه گسترده بود...
و من در دنيايى از بهت و ترس و نااميدى سير مى‏كردم...
آن طرف خيابان، در فاصله 10 مترى خانه‏اى بود كه بچه‏اى دو يا سه ساله در آن بازى مى‏كرد، در خانه باز بود و يك‏باره بچه به ميان خيابان كوچك دويد...
- بدون اراده فريادى ضجّه‏وار و رعدصفت كه تا به‏حال نظيرش را از خود نشنيده بودم، از اعماق سينه‏ام به آسمان بلند شد...
نمى‏دانم چه گفتم؟ و چه حالتى به من دست داد؟ و انفجار ضجّه‏ام چه آتشفشانى برانگيخت؟...
اما فوراً مادرى جوان و مضطرب جيغى زد و با موى ژوليده و پاى برهنه به ميان خيابان دويد... هنوز دستش به دست كودك نرسيده بود كه صداى تيرى بلند شد و بر سينه پرمهرش نشست! چرخى زد و با ضجه‏اى دردناك بر زمين غلطيد، دستى به سينه گذاشت كه از ميان انگشتانش خون فواره مى‏زد و دست ديگرش را به سوى بچه‏اش دراز كرده بود و مى‏گفت آه فرزندم! آه فرزندم!
من ديگر نتوانستم تحمل كنم، جاى صبر نبود، خطر مرگ و ترس از خطر. ديگر جايى از اعراب نداشت، با سرعت برق، خود را به وسط خيابان رساندم و با يك ضرب بچه را بلند كردم و با يك خيز ديگر، خود را به طرف ديگر خيابان به داخل خانه كشاندم...
گلوله مى‏باريد و مسلماً تيراندازان ماهر كتائبى منتظر اين لحظه بودند، اما شانس بود و حساب احتمالات، تا از ميان گلوله كدام يك، را به خاك بياندازد...
وارد خانه شدم، بچه زير بازويم دست و پا مى‏زد، به سمت مادر توجه كردم، ديدم هنوز دستش طرف فرزند دراز است و ديدگانش نگران ماست! وقتى از سلامتى ما اطمينان يافت آهى دردناك كشيد و سرش را بر زمين گذاشت و دستش نيز بر زمين افتاد...
بچه را در گوشه‏اى گذاشتم و آماده شدم تا خود را براى نجات مادر به مهلكه بياندازم... تمام اين حوادث يكى دو ثانيه بيش‏تر طول نكشيد ولى آن‏قدر مخوف و دردناك و ضجه‏آور بود كه تا اعماق استخوان‏هايم نفوذ كرد...
در اين وقت دوستان رزمنده‏ام نيز فرا رسيده بودند و بى‏مهابا از هر گوشه‏اى، رگبار گلوله را همچون باران به سمت عين‏الرّمانه سرازير كردند و پرده‏اى از گلوله براى حمايت ما به وجود آوردند.
در اين موقع، به وسط خيابان رسيده بودم و جنگنده‏اى ديگر نيز كمك كرد و در مدتى كم‏تر از يك ثانيه مادر را به خانه كشانديم...
بچه، خود را در آغوش مادر انداخت و مادر آهى كشيد و بچه را بر سينه سوراخ شده خود فشرد، بچه گريه مى‏كرد و از گوشه چشم مادر قطره‏اى اشك سرازير شده بود...
اشك سرور، اشك شكر براى نجات فرزندش...
اما آرام آرام دست مادر شل شد و چشمان خسته‏اش به سمت گوشه‏اى خشك شد. آرى مادر جان داده بود و بچه هنوز گريه مى‏كرد...
زن‏ها و بچه‏هاى همسايه جمع شده بودند، شيون مى‏كردند، فرياد مى‏نمودند، مى‏آمدند و مى‏رفتند، شلوغ و پلوغ شده بود...
اما من در دنياى ديگرى سير مى‏كردم، دور از مردم، دور از سر و صدا، دور از معركه جنگ، به اين كودك خيره شده بودم، كودكى كه جنايت كرده بود! چه جنايتى!
مادرش را به كشتن داده بود و در عين حال بى‏گناه بود و از صورت معصومش و چشمان اشك‏آلودش و لب‏هاى لرزانش پاكى و صفا و نياز به مادر خوانده مى‏شد...
به‏صورت اين مادر فداكار نگاه مى‏كردم كه دستش بر سينه‏اش و پنجه‏هايش در ميان خونش خشك شده بود. گوشه چشمانش هنوز اشك‏آلود بود و در گوشه لبش لبخند آرامش و آسايش خوانده مى‏شد.(17)

25 ژانويه 1976

خدايا دلم گرفته، نمى‏توانم نفس بكشم، نمى‏خواهم بخندم، نمى‏توانم بگريم، خواب و خوراك از سرم رفته، قلبم شكسته، روحم پژمرده و انسانيتم كشته شده. گويى سنگم، گويى ديگر احساس ندارم. شدت احساس آن‏قدر غليان كرده و آن‏قدر مرا سوخته كه ديگر وجودم از احساس درد و غم به اشباع رسيده است.
از كنار جوانى مى‏گذرم كه بر خاك افتاده، خونش گرم و روان است. جراحاتى عميق، كه در حالت عادى مرا منقلب مى‏كند و قادر به ديدنش نيستم. بدن چاك شده، جمجمه خرد شده، به خاك و خون آغشته، لباس‏هاى پاره‏پاره و بدن خونين نيمه‏عريان بر روى خاك افتاده... و چقدر عادى مى‏گذرم!
آه، دوستم چشمش را از دست داده و سر خونينش با پارچه خونين بسته شده و مادر و خواهر و اقوامش با چه نگاه‏هاى تضرع و التماس به من نگاه مى‏كنند... آه، آن طرف ديگر دوست ديگرم افتاده.
آه خدايا، جوانى ديگر از دوستانم، به شدت مجروح شده و آن طرف ديگر افتاده و شايد در اثر عمق جراحات جان داده است.
آه خدايا چه بگويم؟ از ميان اين شهر(18) سوخته و غارت‏شده مى‏گذرم. اجساد سوخته و عريان و سياه شده در گوشه و كنار افتاده؛ بناهاى بلند واژگون شده، خانه‏هاى زيبا همه سوخته، مسلحين در هر گوشه و كنارى پراكنده‏اند و عده‏اى بى‏شرم، مشغول دزدى و سرقت باقيمانده‏هاى اين خانه‏هاى سوخته. چه غم‏انگيز؟ چه دردناك؟ و غم‏انگيزتر از همه آن‏كه هنوز اجساد كشته‏ها و سوخته‏ها، همه‏جا پراكنده است و اين مردم بى‏احساس، از كنار اين كشته‏ها آن‏چنان بى‏خيال مى‏گذرند كه گويى ابداً انسانى وجود نداشته... انسانيتى باقى نمانده است.
اين‏جا دامور شهر عشق،شهر زيبايى، شهر قدرت و شهرغرور وجاه‏طلبى بود. عربده‏هاى مستانه »هل من مبارز« هميشه شنيده مى‏شد. ستمگران در آن خانه كرده بودند، گاه و بيگاه راه را بر روندگان مى‏بستند و آدم‏ها را مى‏كشتند، جوانان را شكنجه مى‏دادند، به مردم اهانت مى‏كردند و امنيت را از عابرين سلب كرده بودند. چه خون‏ها ريخته شد! چه اشك‏ها، چه غم‏ها و دردها، چه شكنجه‏ها و چه جنايت‏ها! هر روز مسلسل‏هاى كتائبى، در خيابان مركزى رژه مى‏رفتند و از مردم زهر چشم مى‏گرفتند، هر روز، جنوب را با بستن راه تهديد مى‏كردند. گاه و بى‏گاه، با رگبار گلوله سكوت را و آرامش را در هم مى‏شكستند، بالاخره تقدير، فرمان داد تا طومار زندگى اين شهر پيچيده شود. آتش جنگ برافروخته شد، جنگندگان از همه اطراف هجوم آورند، از زمين و آسمان، آتش مى‏باريد، حتى هواپيماهاى دولتى به كمك مدافعين شهر آمدند و مهاجمين را به گلوله بستند و مواضع آنها را بمباران كردند. صدها نفر به خاك و خون افتادند؛ همه شهر به آتش كشيده شد. همه ساختمان‏ها تقريباً خراب شد و از اين شهر بزرگ جز نمايى دردآلود و حزن‏انگيز باقى نماند.